Asılılığın Neyrobiologiyası:
Asılılıq prosesi, beyindəki kimyəvi maddələr və elektriksel fəaliyyətin mütəmadi dəyişməsindən qaynaqlanır. Bu proses, dopamin, glutamat, serotonin, GABA kimi nörotransmitterlərin beynin müxtəlif bölgələrindəki fəaliyyətinə bağlı olaraq baş verir.
1. Beynin Mükafat Sistemi:
Mükafat sistemi, beynin motivasiya, həzz və öyrənmə ilə əlaqəli olan və dopamin sistemi ilə əlaqəli olan bölgələrdən ibarətdir. Bu bölgələr arasında nucleus accumbens (öğrenme ve ödül), ventral tegmental area (VTA) və prefrontal korteks yer alır.
Dopamin, asılılıqda əsas rolu oynayan nörotransmitterdir. Bu kimyəvi maddə, beyindəki həzz mərkəzlərini aktivləşdirir və mükafatın gözlənildiyi bir vəziyyətdə zehni məmnuniyyət hissi yaradır.
Narkotik maddələr, alkoqol, nikotin və digər asılılıq yaradan maddələr beyindəki dopamin səviyyələrini künstəmi olaraq artırır və mükafat hissini gücləndirir. Bu, asılılıq yaranmağa başlandığı zaman beyin bu maddə ilə əlaqəli mükafatı daha çox istəməyə başlar.
2. Neuroplasticity və Öyrənmə:
Neuroplasticity (sinir hüceyrələrinin dəyişməsi və yeni əlaqələr qurması) asılılıqda mühüm rol oynayır. Asılılıq, beynin nöroplastik dəyişikliklərə səbəb olur və bu da yeni bağımlılıq davranışları və həddindən artıq mükafat axtarışı ilə nəticələnir.
Beynin prefrontal korteksi, planlama, özünü idarə etmə və qərar qəbul etmə kimi funksiyalarla əlaqəlidir. Asılılıq zamanı bu bölgənin fəaliyyətində zəifliklər yaranır, bu da impulsiv davranışlar və uzunmüddətli məqsədləri görməməklə nəticələnir.
Maddələrə qarşı öyrənilən təcrübələr beynin dopamin sistemini həddindən artıq aktivləşdirir və bu da yeni vərdişlərin inkişaf etməsinə səbəb olur.
3. Glutamat və GABA:
Glutamat, beyindəki əsas həyəcanlandırıcı nörotransmitterdir. Glutamatın artması, beynin mükafat sistemini daha çox mükafat və dopamin çıxarmağa təşviq edir.
GABA (gamma-aminobutirik turşusu), beyindəki əsas sakitləşdirici nörotransmitterdir. GABA sisteminin balanssızlığı, sinir hüceyrələrinin hyperaktiv olması ilə nəticələnir, bu da asılılıq dövründə maddə istifadəsinə qarşı təkrar təhriklərə səbəb olur.
Asılılıqda, glutamat və GABA sistemləri arasındakı balans pozulur, bu da beynin ağır şəkildə mükafatlandırılmasına səbəb olur.
4. Serotonin və Noradrenalin:
Serotonin, əhval-ruhiyyə, emosiyalar və yuxu kimi bir çox fiziki və psixoloji funksiyaları tənzimləyən nörotransmitterdir. Asılılıq, serotonin səviyyələrini dəyişdirərək, şəxsiyyətin emosional reaksiya və məmnuniyyət hissini təhrif edir.
Noradrenalin (ya da norepinefrin) müsbət əhval-ruhiyyə və motivasiyanı idarə edir. Asılılıq zamanı bu maddənin pozulması, həyəcan, panik və təşviş hisslərini artırır.
5. Dopaminin Rolü və Asılılıq:
Dopamin, beynin **"mükafat dövrəsi"**nə rəhbərlik edən və insanların istəklərinə cavab olaraq zehni rahatlıq və həzz hissi yaradan nörotransmitterdir. Narkotik maddələr, alkoqol və nikotin, beyindəki dopaminin artmasına səbəb olur və bu da daha çox narkotik maddəyə olan tələbatı artırır.
Dopaminin bərpa olunması və dopamin reseptorlarının dözümlülüyü ilə əlaqəli dəyişikliklər asılılıq prosesinin uzunmüddətli mərhələlərində daha görünən olur. Bu da insanların maddəyə daha çox meylli olmalarına və dopamin artışına daha çox ehtiyac duymalarına səbəb olur.
Asılılığın Beyində Yaradılması və İntensifikasiya:
Asılılıq inkişaf etdikcə, beynin mükafat sistemi yenidən qurulur və dopamin kimi nörotransmitterlər təkrar istifadə olunan maddələrlə əlaqəli bir şəbəkə yaradır. Asılılığa səbəb olan maddə, ilk başda çox güclü bir dopaminə qarşı reaksiyanı tetikler, amma zaman keçdikcə beyin bu maddəyə qarşı daha çox stimullaşdırma tələb edir.
Beyin strukturları: Beynin ventral tegmental area (VTA) və nucleus accumbens kimi dopamin əsaslı bölgələri asılılıqda mühüm rol oynayır. Bu bölgələr, dopaminin sərbəst buraxılmasında iştirak edir və dopaminin sərbəst buraxılması maddə istifadə edən şəxsə mükafat hissi verir.
Prefrontal korteks, asılılıqda daha zəif işləyir. Bu, qərar qəbuletmə və impuls kontrolü ilə əlaqədardır. Yəni asılı şəxs impulsiv və qeyri-kontrollü davranış göstərməyə meyllidir.
Nəticə:
Asılılıq, dopamin, glutamat, GABA və digər nörotransmitterlərin interaksiyaları ilə beynin mükafat sistemindəki pozulmalarla əlaqədardır. Zamanla, beynin asılılıq yaradan maddələrə qarşı daha çox təhrik edilməsi və dopaminin sərbəst buraxılmasının artması nəticəsində asılılıq yaranır və bu, insanın davranışını və düşüncə sistemini dəyişdirir. Asılılıq, həmçinin beynin dəyişən kimyəvi və elektriksel fəaliyyətləri ilə əlaqədar olaraq davranışsızlıq, impulsivlik və zəif qərar qəbuletmə ilə xarakterizə olunur. Bu məlumatların başa düşülməsi, asılılığın qarşısını almaq və müalicə proseslərini daha səmərəli etmək üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır.
