Səbəbləri və Risk Faktorları
Çölyak xəstəliyinin dəqiq səbəbləri bilinmir, lakin genetik meyllilik və bəzi ətraf mühit faktorlarının xəstəliyin inkişafında rol oynadığı düşünülür. Əsas səbəblər və risk faktorları aşağıdakılardır:
Genetik Faktorlar: Çölyak xəstəliyi olan insanların çoxunda HLA-DQ2 və ya HLA-DQ8 genləri mövcuddur. Bu genlər immun sistemin qlütenə qarşı anormal bir reaksiya verməsinə səbəb olur. Ailəsində çölyak xəstəliyi olan insanlar daha yüksək risk altındadır.
Ətraf Mühit Faktorları: Çölyak xəstəliyi bəzən infeksiyalar, cərrahiyyə əməliyyatları, hamiləlik, doğum və ya stress kimi ətraf mühit faktorlarının təsiri ilə aktivləşə bilər.
Digər Otoimmün Xəstəliklər: Şəkərli diabet (Tip 1), otoimmün tiroid xəstəlikləri, revmatoid artrit və ya autoimmun hepatit kimi digər otoimmün xəstəliklər çölyak xəstəliyi riskini artıra bilər.
Qidalanma: Körpələrə qlütenin nə vaxt və necə verilməsi də çölyak xəstəliyi riskinə təsir göstərə bilər.
Simptomları
Çölyak xəstəliyinin simptomları fərqli ola bilər və xəstənin yaşından, zədələnmə dərəcəsindən və fərdi xüsusiyyətlərindən asılıdır. Bəzi insanlarda simptomlar daha aşkar, digərlərində isə yüngül və ya heç görünməz ola bilər. Ən çox rast gəlinən simptomlar aşağıdakılardır:
Həzm Sistemi Simptomları:
Diareya: Uzunmüddətli və ya xroniki diareya çölyak xəstəliyinin ən tipik əlamətlərindən biridir.
Şişkinlik və Qaz: Mədə-bağırsaqda şişkinlik, qaz və diskomfort hissi.
Qəbizlik: Bəzi hallarda qəbizlik də müşahidə oluna bilər.
Yağlı Nəcis (Steatorrhea): Çölyak xəstəliyi olan insanlarda yağın düzgün sorulmaması nəticəsində yağlı, pis qoxulu və üzən nəcis ola bilər.
Qarın Ağrısı və Qıcolma: Mədə nahiyəsində ağrı və qarın əzələlərində qıcolmalar baş verə bilər.
Uşaq və Yeniyetmələrdə Simptomlar:
Çəki Artmaması və Böyümə Geriliyi: Çölyak xəstəliyi olan uşaqlar qida maddələrinin düzgün sorulmaması nəticəsində böyümə problemləri və çəkidə gerilik yaşayır.
Ağız Yaraları: Uşaqlarda ağızda aftoz yaralar və diş minasının inkişafında problemlər ola bilər.
İrritasiya və Hiperaktivlik: İrritasiya, diqqət çatışmazlığı və hiperaktivlik kimi davranış dəyişiklikləri müşahidə edilə bilər.
Yetkinlərdə Simptomlar:
Anemiya: Dəmir, fol turşusu və ya B12 vitamini çatışmazlığına bağlı olaraq xroniki yorğunluq və halsızlıq.
Osteopeniya və Osteoporoz: Kalsiumun düzgün sorulmaması nəticəsində sümük sıxlığının azalması.
Dermatitis Herpetiformis: Dərinin qaşınan və qabıqlanan zədələri ilə xarakterizə olunan dəri xəstəliyi.
İnfertilite və Menstrual Problemlər: Hormonal disbalans və qida maddələrinin çatışmazlığı nəticəsində menstruasiya pozğunluqları və ya infertilite.
Nevroloji Simptomlar:
Baş Ağrıları və Miqren: Xroniki baş ağrıları və ya miqren hücumları.
Periferik Neyropatiya: Əllərdə və ayaqlarda uyuşma, sancaqlanma və ya yanma hissi.
Diaqnostika
Çölyak xəstəliyinin diaqnozu bir neçə addımdan ibarətdir və aşağıdakılardan ibarət ola bilər:
Qan Testləri: Çölyak xəstəliyinin diaqnozu üçün ilk addım qan testləridir. Anti-tTG (anti-doku transglutaminaza) və anti-EMA (anti-endomiziyal antikorlar) testləri çölyak xəstəliyini göstərə bilər.
Endoskopiya və Biopsiya: Qan testləri pozitiv çıxarsa, mədə və onikibarmaq bağırsaqdan biopsiya götürülməsi üçün endoskopiya həyata keçirilə bilər. Bu biopsiya, bağırsaq villuslarının zədələnməsini təsdiq etməyə kömək edir.
Genetik Testlər: HLA-DQ2 və HLA-DQ8 genlərinin mövcudluğunu müəyyən etmək üçün genetik testlər aparıla bilər. Bu testlər, xüsusilə diaqnozu qeyri-müəyyən olan hallarda köməkçi ola bilər.
Müalicə Yolları
Çölyak xəstəliyinin əsas və yeganə müalicəsi ömür boyu qlütensiz pəhrizdir. Müalicə üsulları aşağıdakılardır:
Qlütensiz Pəhriz: Çölyak xəstəliyi olan insanlar buğda, arpa, çovdar və tritikale kimi qlüten tərkibli qidalardan uzaq durmalıdır. Yulaf da çarpaz çirklənmə ehtimalı olduğuna görə ehtiyatla istehlak olunmalıdır.
Vitamin və Mineral Suplementləri: Anemiya, kalsium, D vitamini, fol turşusu və ya digər qida maddələrinin çatışmazlığı varsa, həkim tərəfindən əlavələr təyin edilə bilər.
Dermatit Herpetiformisin Müalicəsi: Dapsone və ya digər dərmanlar dəri simptomlarının müalicəsi üçün istifadə edilə bilər.
Dietoloq Dəstəyi: Çölyak xəstəliyində pəhrizə uyğunlaşmaq çətin ola bilər. Dietoloq köməyi ilə balanslı və qlütensiz pəhriz hazırlamaq və qidalanma haqqında məlumat əldə etmək tövsiyə olunur.
Bağırsaq Zədələnmələrinin İzlənməsi: Müntəzəm tibbi nəzarət və pəhrizə uyğunluq bağırsaq zədələnmələrinin və xəstəliyin ağırlaşmalarının qarşısını almağa kömək edə bilər.
Nəticə
Çölyak xəstəliyi ciddi, lakin idarəolunan bir otoimmün xəstəlikdir. Erkən diaqnoz və qlütensiz pəhrizə ciddi riayət etmək xəstələrin simptomlarını yüngülləşdirə, ağırlaşmaların qarşısını ala və həyat keyfiyyətini yaxşılaşdıra bilər. Qlütensiz pəhrizlə yaşamaq əvvəlcə çətin olsa da, düzgün dəstək və məlumatla mümkün və effektivdir.
