Erkən Yetkinliyin Növləri
Mərkəzi Erkən Yetkinlik (Gerçək Erkən Puberte):
Təsviri: Hipotalamus və hipofiz vəzin erkən aktivləşməsi nəticəsində baş verir. Bu, normal yetkinlik prosesinə bənzər şəkildə, lakin daha erkən başlayır. FSH (Follikul Stimulyasiya Hormonu) və LH (Luteinizasiya Hormonu) hormonlarının erkən ifrazı, cinsi hormonların (estrogen və ya testosteron) artmasına səbəb olur.
Səbəblər: İdiopatik (yəni, səbəbi bilinməyən) ola bilər, lakin beyin anormallıqları, şişlər, infeksiyalar, travmalar və ya digər nevroloji xəstəliklərdən də qaynaqlana bilər.
Periferik Erkən Yetkinlik (Yalançı Erkən Puberte):
Təsviri: Hipotalamus və hipofiz vəzdən asılı olmadan cinsi hormonların (estrogen və ya testosteron) artması nəticəsində baş verir. Bu, daha az yaygın bir vəziyyətdir.
Səbəblər: Yumurta və ya testis şişləri, adrenal bez şişləri və ya böyrəküstü vəzin hiperplaziyası, bəzi genetik xəstəliklər (məsələn, McCune-Albright sindromu) və ya hormonlara təsir edən dərmanların istifadəsi.
Erkən Yetkinliyin Əlamətləri
Qızlarda:
Döşlərin böyüməsi.
Qasıq və qoltuqaltı tüklənmə.
Aybaşının (menstruasiya) erkən başlaması.
Böyümə sürətinin artması və daha tez boy uzanması.
Sızanaq və bədənin qoxusunda dəyişikliklər.
Oğlanlarda:
Testislərin və penisin böyüməsi.
Qasıq və qoltuqaltı tüklənmə.
Üz tüklərinin çıxması.
Səsin qalınlaşması.
Böyümə sürətinin artması.
Emosional və Psixososial Təsirlər:
Qorxu və narahatlıq.
Bədən imicinə və cinsi inkişafın erkən başlamasına bağlı utanc.
Sosial uyğunlaşma problemləri, əhval dəyişiklikləri və depressiya riskinin artması.
Erkən Yetkinliyin Diaqnozu
Tibbi Tarix və Fiziki Müayinə:
Həkim uşağın tibbi tarixçəsini nəzərdən keçirəcək və erkən yetkinliyin əlamətlərini qiymətləndirmək üçün fiziki müayinə aparacaq.
Hormon Testləri:
Qanda FSH, LH, estrogen və ya testosteron səviyyələrini yoxlamaq üçün qan testləri aparılır.
Xronoloji və Sümük Yaşı Təhlili:
Xronoloji yaş və sümük yaşı arasındakı fərqi təyin etmək üçün əl biləyi rentgen müayinəsi aparılır. Erkən yetkinlik zamanı sümük yaşı xronoloji yaşdan irəlidə ola bilər.
Beyin MRT (Maqnit Rezonans Tomoqrafiya):
Mərkəzi erkən yetkinliyin səbəbini müəyyən etmək üçün beyin anormallıqları və ya şişlərinin olub-olmadığını qiymətləndirmək məqsədilə aparılır.
Pelvik və ya Testis Ultrasəsi:
Qızlarda yumurtalıq kistalarını və ya şişləri, oğlanlarda isə testis anormallıqlarını aşkar etmək üçün istifadə edilir.
Erkən Yetkinliyin Müalicəsi
Mərkəzi Erkən Yetkinliyin Müalicəsi:
GnRH Analogu Terapiyası: Bu dərmanlar hipotalamusun GnRH ifrazını dayandırır və cinsi hormonların (estrogen və testosteron) səviyyəsini azaldır. Beləliklə, yetkinlik prosesi yavaşladılır və sümük yaşının irəliləməsi dayandırılır.
Tətbiq Forması: GnRH analoqları enjeksiyon şəklində (həftəlik, aylıq və ya üç aylıq) və ya implant şəklində tətbiq oluna bilər.
Müalicə Müddəti: Müalicə ümumiyyətlə sümük yaşı xronoloji yaşla uyğunlaşana qədər davam edir və normal yetkinlik yaşına çatana qədər saxlanılır.
Periferik Erkən Yetkinliyin Müalicəsi:
Səbəbə Yönəlik Müalicə: Periferik erkən yetkinlik səbəbi müəyyən edildikdən sonra, müalicə həmin səbəbi aradan qaldırmağa yönəldilir (məsələn, yumurtalıq və ya testis şişlərinin çıxarılması).
Hormonal Düzəliş: Hormon səviyyələrini normallaşdırmaq üçün dərmanlar istifadə edilə bilər.
Psixososial Dəstək:
Psixoloji Məsləhət: Erkən yetkinlik yaşayan uşaqlar və onların valideynləri üçün psixoloji dəstək və məsləhət xidmətləri vacibdir. Uşaqların öz bədənlərində baş verən dəyişiklikləri anlamaları və özlərini daha rahat hiss etmələri üçün dəstək verilir.
Təhsil və Məsləhət: Valideynlərə erkən yetkinlik, onun səbəbləri və müalicə variantları haqqında məlumat verilir ki, onlar uşaqlarına daha yaxşı dəstək ola bilsinlər.
Erkən Yetkinliyin Fəsadları
Boy Qısalığı: Erkən yetkinlik böyümə plitələrinin erkən bağlanmasına səbəb ola bilər və bu da uşağın yetkinlikdə gözləniləndən daha qısa olmasına səbəb ola bilər.
Psixoloji Problemlər: Öz bədənlərində baş verən erkən dəyişikliklərə görə uşaqlar utanc, narahatlıq və depressiya kimi emosional problemlərlə üzləşə bilərlər.
Sosial və Akademik Problemlər: Yaşıdlarından fərqli olmaq, sosial uyğunlaşma və özünü qavrama ilə bağlı çətinliklərə səbəb ola bilər.
Erkən Yetkinliklə Bağlı Tövsiyələr
Erkən Müdaxilə: Uşağınızda erkən yetkinlik əlamətləri görsəniz, dərhal bir pediatr və ya endokrinoloqla məsləhətləşin.
Dəstək və Anlayış: Uşağınıza dəstək olmaq və baş verən dəyişiklikləri anlamalarına kömək etmək vacibdir.
Düzgün Müalicə və Monitorinq: Hər bir uşağın vəziyyəti fərqlidir və fərdi müalicə yanaşması tələb edir. Müalicə müddətində müntəzəm monitorinq və uyğunlaşdırma vacibdir.
