Piylənmənin Diaqnozu
Bədən Kütlə İndeksi (BKİ):
BKİ bədənin çəki və boyuna əsaslanan bir göstəricisidir və piylənməni qiymətləndirmək üçün geniş istifadə olunur.
BKİ Dəyərləri:
18.5-24.9: Normal çəki
25-29.9: Artıq çəki
30-34.9: 1-ci dərəcəli piylənmə (yüngül)
35-39.9: 2-ci dərəcəli piylənmə (orta)
40 və üzəri: 3-cü dərəcəli piylənmə (ağır)
Bədən Yağ Faizi və Vəziyyəti:
Piylənməni qiymətləndirmək üçün bədən yağ faizinin təyin edilməsi daha dəqiq bir metoddur. Yağ faizi xüsusi alətlərlə (kaliperlər, bioelektrik impedans cihazları) və ya dual-enerji rentgen absorbsiyometrisi (DXA) vasitəsilə ölçülə bilər.
Vəziyyət Təhlili: Qarnın çevrəsi (bel ətrafı ölçüsü) də piylənmənin bir göstəricisi kimi istifadə olunur və qarın nahiyəsindəki artıq yağın ürək-damar xəstəlikləri riskini artırdığı sübut olunmuşdur.
Metabolik Sağlamlığın Qiymətləndirilməsi:
Qanda şəkər, lipid (xolesterin, trigliserid) və insulin səviyyələri, qan təzyiqi və digər biomarkerlər piylənmənin yaratdığı metabolik pozğunluqları qiymətləndirmək üçün istifadə olunur.
Piylənmənin Səbəbləri
Genetik Faktorlar:
Bəzi insanlar genetik olaraq piylənməyə daha çox meyllidirlər. Genetik faktorlar, bədənin enerji xərcləməsi, aclıq və toxluq hissini tənzimləyən hormonların səviyyəsi və ya metabolik sürətlə əlaqəli ola bilər.
Həyat Tərzi və Qidalanma:
Yüksək Kalorili Qidalanma: Şəkərli, yağlı və yüksək kalorili qidaların (fast-food, şirniyyat, içkilər) tez-tez istehlakı piylənmə riskini artırır.
Fiziki Aktivlik Azlığı: Oturaq həyat tərzi, gündəlik fiziki aktivliyin olmaması, az kalori sərfiyyatına və yağ yığılmasına səbəb olur.
Yuxu Çatışmazlığı: Yetərli miqdarda yuxu almamaq hormon səviyyələrini dəyişdirərək aclıq hissinin artmasına səbəb ola bilər.
Metabolik və Endokrin Səbəblər:
Hormonal Problemlər: Hipotiroidizm, Cushing sindromu və ya insulin müqaviməti kimi bəzi hormon pozğunluqları bədənin yağ yığılmasına və piylənməyə səbəb ola bilər.
Psixoloji Faktorlar:
Emosional yemək (stress, depressiya, narahatlıq zamanı həddindən artıq yemək), yemək vərdişlərinə təsir edə bilər və kilo artımına səbəb ola bilər.
Dərman İstifadəsi:
Bəzi dərmanlar (antidepresanlar, antipsikotiklər, steroidlər və bəzi diabet dərmanları) iştahı artıraraq və ya metabolizmi yavaşladaraq çəki artımına səbəb ola bilər.
Piylənmənin Fəsadları
Piylənmə bir sıra ciddi sağlamlıq problemlərinə yol aça bilər:
Ürək-damar Xəstəlikləri:
Yüksək qan təzyiqi (hipertoniya), yüksək xolesterin, arterioskleroz və ürək xəstəlikləri riski artar.
Tip 2 Diabet:
Piylənmə insulin müqavimətini artırır, bu da yüksək qan şəkəri səviyyələri və şəkərli diabet riskinin yüksəlməsinə səbəb ola bilər.
Xərçəng:
Artıq bədən yağı bəzi xərçəng növlərinin (döş, qalın bağırsaq, mədəaltı vəz, böyrək, endometrium) riskini artıra bilər.
Tənəffüs Problemləri:
Obstruktiv yuxu apnesi, astma və digər tənəffüs problemləri piylənmə ilə əlaqəlidir.
Oynaqlarda Problemlər:
Oynaq ağrıları və artrit (xüsusilə diz, bel və bud oynaqları) kimi problemlər, artıq çəkidən qaynaqlanan əlavə yük səbəbindən daha çox yayılır.
Qaraciyər Problemləri:
Yağlı qaraciyər xəstəliyi (non-alkoholik steatohepatit) piylənmə ilə əlaqədardır və qaraciyər sirozu kimi ağır problemlərə səbəb ola bilər.
Psixoloji Problemlər:
Piylənmə depressiya, aşağı özünəinam və sosial izolyasiya ilə əlaqələndirilə bilər.
Piylənmənin Müalicəsi
Həyat Tərzi Dəyişiklikləri:
Düzgün Qidalanma: Şəkərli, yağlı və yüksək kalorili qidalardan qaçınmaq və bunun əvəzinə meyvə, tərəvəz, tam taxıllar, yağsız zülallar və sağlam yağlar ilə balanslı bir pəhriz seçmək.
Müntəzəm Fiziki Aktivlik: Həftədə ən azı 150 dəqiqə orta səviyyəli aerobik fəaliyyət (yürüyüş, üzgüçülük, velosiped sürmə və s.) və həftədə 2-3 gün güc məşqləri tövsiyə olunur.
Yuxu və Stress İdarəsi: Yetərli miqdarda yuxu almaq və stressi idarə etmək piylənmənin idarə edilməsində mühüm rol oynayır.
Diyet və Davranış Terapiyası:
Davranış Terapiyası: Yeyilən qidaların miqdarını azaltmaq, yemək vərdişlərini dəyişdirmək və sağlam seçimlər etmək üçün davranışçı yanaşmalar.
Fərdi Diyet Proqramları: Hər bir şəxsin ehtiyacına uyğun hazırlanmış və izlənilən pəhriz proqramları.
Dərman Müalicəsi:
Dərmanlar: Bəzi piylənmə dərmanları iştahı azaltmaq və ya yağın bədəndə mənimsənilməsini məhdudlaşdırmaq üçün istifadə olunur. Bunlara orlistat (Alli), liraglutid (Saxenda) və semaglutid (Wegovy) daxildir. Dərmanlar yalnız həkim nəzarəti altında istifadə edilməlidir.
Yan Təsirlər: Dərmanların mədə-bağırsaq narahatlıqları, baş ağrısı və yüksək qan təzyiqi kimi yan təsirləri ola bilər.
Cərrahi Müdaxilə:
Bariatrik Cərrahiyyə: Ağır piylənmə hallarında bariatrik cərrahiyyə (mədə kiçiltmə əməliyyatları, mədə bypass əməliyyatları və s.) kilo itirmək və piylənmənin yaratdığı xəstəlikləri idarə etmək üçün istifadə olunur.
Risklər: Bariatrik cərrahiyyə böyük bir əməliyyatdır və qanama, infeksiya, qida çatışmazlığı və başqa komplikasiyalar riski daşıyır.
Psixoloji Dəstək və Məsləhət:
Psixoterapiya və Dəstək Qrupları: Piylənmə ilə mübarizə aparan şəxslər üçün psixoloji dəstək, sağlamlıq mütəxəssisləri və dəstək qrupları ilə məsləhətləşmə vacibdir.
Piylənmənin Qarşısını Alma Tövsiyələri
Balanslı Qidalanma: Sağlam qida seçimləri və porsiya nəzarəti.
Aktiv Həyat Tərzi: Fiziki fəaliyyət və hərəkətlilik vərdişləri yaratmaq.
Ailənin Dəstəyi və Təhsil: Valideynlər və ailə üzvləri, uşaqların sağlam qidalanma və aktiv həyat tərzi ilə böyüməsini dəstəkləməlidir.
Tibbi Nəzarət: Piylənməyə meylli insanlar mütəmadi olaraq tibbi müayinələrdən keçməlidir.
