Şəxsiyyət Pozğunluqlarının Ümumi Xüsusiyyətləri
Duyğu və Davranış Nümunələrinin Qatılaşması:
Şəxsiyyət pozğunluqları olan insanlar davranışlarını və düşüncə tərzlərini dəyişdirməkdə çətinlik çəkirlər. Bu davranışlar davamlıdır və uzun müddət ərzində fərdin həyatına mənfi təsir göstərir.
Münasibətlərdə Çətinliklər:
Bu pozğunluqları olan fərdlər, başqaları ilə münasibətlərində ciddi problemlər yaşayır. Sosial qarşılıqlı əlaqələrdə çətinliklər və anlaşılmazlıqlar olur, tez-tez yanlış anlaşılmalar və münaqişələr baş verir.
Reallıqla Uyğunsuz Davranışlar:
Şəxsiyyət pozğunluqları fərdlərin ətrafdakı reallığa uyğun olmayan davranışlar göstərməsinə səbəb olur. Onlar vəziyyətlərə qeyri-adekvat reaksiyalar verə bilərlər.
Özünüdərk Problemləri:
Fərdlər özlərinin kim olduqlarını, başqalarına necə təsir etdiklərini və başqalarının onları necə qəbul etdiklərini anlamaqda çətinlik çəkə bilərlər.
Şəxsiyyət Pozğunluqlarının Növləri
Şəxsiyyət pozğunluqları ümumilikdə DSM-5 (Diaqnostik və Statistik Təlimatın Beşinci Nəşri) üzrə üç klasterə bölünür. Hər bir klaster özünəməxsus xüsusiyyətlərə və davranışlara malikdir.
Klaster A: Qəribə və Eksantrik Davranışlar
Paranoid Şəxsiyyət Pozğunluğu:
Bu pozğunluğu olan insanlar davamlı şəkildə başqalarının onlara zərər vermək istədiklərinə, onları manipulyasiya etdiklərinə və ya xəyanət edəcəklərinə inanırlar. Onlar şübhə və güvənsizlik hissi ilə sosial münasibətlərdə çətinliklər yaşayırlar.
Şizoid Şəxsiyyət Pozğunluğu:
Bu pozğunluq insanın başqaları ilə sosial münasibətlərdən uzaq durmasına və təklikdən zövq almasına səbəb olur. Onlar duyğularını ifadə etməkdə çətinlik çəkir və yaxın münasibətlərdən çəkinirlər.
Şizotipal Şəxsiyyət Pozğunluğu:
Şizotipal şəxsiyyət pozğunluğu olan insanlar qəribə inanclara və düşüncə tərzinə malikdirlər. Onlar qeyri-adi davranışlar, təxəyyüllər və sosial qarşılıqlı əlaqələrdə qəribəlik göstərirlər. Çox vaxt hallüsinasiya və paranoya hissləri yaşaya bilərlər.
Klaster B: Dramatik, Emosional və ya Ziddiyyətli Davranışlar
Antisosial Şəxsiyyət Pozğunluğu:
Antisosial şəxsiyyət pozğunluğu olan insanlar başqalarının hüquqlarını pozan davranışlar göstərir, manipulyasiya edir, qanunlara və sosial qaydalara riayət etmirlər. Onlar tez-tez aqressiv, yalançı və vicdan əzabı çəkməyən davranışlar göstərə bilərlər. Bu pozğunluq tez-tez sosiopatiya və ya psixopatiya kimi də tanınır.
Sərhəd Şəxsiyyət Pozğunluğu (Borderline Personality Disorder):
Sərhəd şəxsiyyət pozğunluğu olan insanlar öz hisslərində və münasibətlərində qeyri-sabitlik yaşayırlar. Onlar boşluq hissi, tərk edilmə qorxusu və həddindən artıq emosional dəyişikliklərlə xarakterizə olunurlar. Bu fərdlər çox vaxt özünə zərər vermə davranışları göstərə və impulsiv qərarlar ala bilərlər.
Narsistik Şəxsiyyət Pozğunluğu:
Narsistik şəxsiyyət pozğunluğu olan insanlar özlərini üstün və xüsusi hesab edirlər. Onlar başqalarının diqqətini çəkmək və heyranlığını qazanmaq istəyir, lakin empatiya hissləri zəifdir. Bu fərdlər başqalarının ehtiyaclarını və hisslərini nəzərə almadan davranışlar göstərə bilərlər.
Histrionik Şəxsiyyət Pozğunluğu:
Histrionik şəxsiyyət pozğunluğu olan insanlar diqqət mərkəzində olmaq istəyirlər. Onlar emosional və dramatik davranışlar göstərir, diqqəti cəlb etmək üçün özlərini şişirdirlər. Onlar həssas və tez dəyişən emosiyalarla xarakterizə olunurlar.
Klaster C: Anksiyete və Qorxu ilə Bağlı Şəxsiyyət Pozğunluqları
Çəkingən Şəxsiyyət Pozğunluğu:
Çəkingən şəxsiyyət pozğunluğu olan insanlar başqalarının tənqidindən və rədd edilməsindən qorxurlar. Onlar sosial əlaqələrdən çəkinir və tənhalıq hissi ilə yaşaya bilərlər. Özlərinə inamsızlıq və sosial utancaqlıq bu pozğunluğun əsas xüsusiyyətləridir.
Asılı Şəxsiyyət Pozğunluğu:
Asılı şəxsiyyət pozğunluğu olan insanlar başqalarına həddindən artıq bağlı olurlar və qərar verməkdə çətinlik çəkirlər. Onlar digər insanlardan asılıdırlar və tərk edilməkdən qorxurlar. Öz məsuliyyətlərini başqalarına həvalə etmək meylindədirlər.
Obsesif-Kompulsif Şəxsiyyət Pozğunluğu (OKŞP):
Obsesif-kompulsif şəxsiyyət pozğunluğu olan insanlar həddindən artıq nizam-intizam və mükəmməlliyyətçilik meylləri ilə xarakterizə olunurlar. Onlar işlərini mükəmməl şəkildə görməyə və hər şeyi idarə etməyə çalışır, qrafiklərə və qaydalara həddindən artıq diqqət yetirirlər.
Şəxsiyyət Pozğunluqlarının Səbəbləri
Şəxsiyyət pozğunluqlarının dəqiq səbəbləri tam olaraq bilinmir, lakin bir çox faktorların bu pozğunluqların inkişafına təsir göstərdiyi düşünülür. Əsas səbəblər aşağıdakılardır:
Genetik Faktorlar:
Ailəsində şəxsiyyət pozğunluğu olan insanlarda bu pozğunluğun yaranma riski daha yüksəkdir. Genetik meyillilik şəxsiyyət pozğunluqlarının inkişafında mühüm rol oynaya bilər.
Erkən Uşaqlıq Təcrübələri:
Travmatik uşaqlıq təcrübələri, xüsusilə də fiziki, emosional və ya cinsi istismar şəxsiyyət pozğunluqlarının inkişafına səbəb ola bilər.
Beyin Strukturu və Funksiyaları:
Tədqiqatlar göstərir ki, bəzi şəxsiyyət pozğunluqları beyin strukturundakı və kimyəvi funksiyalarındakı anomaliyalarla əlaqədar ola bilər. Məsələn, beynin emosional reaksiyalara nəzarət edən hissələrində qeyri-adekvat fəaliyyət müşahidə edilə bilər.
Ətraf Mühit və Sosial Faktorlar:
Uşaq tərbiyəsində qarşılanmayan ehtiyaclar, sosial təcrid və ya ailədaxili problemlər şəxsiyyət pozğunluqlarının inkişafına təsir göstərə bilər.
Şəxsiyyət Pozğunluqlarının Simptomları
Şəxsiyyət pozğunluqlarının simptomları pozğunluğun növünə və şiddətinə görə dəyişə bilər, lakin ümumi simptomlar aşağıdakılardır:
Sosial münasibətlərdə davamlı çətinliklər.
Duyğuların qeyri-sabitliyi və ani dəyişikliklər.
Özünüdərk və ya özünə inamda problemlər.
Başqalarının hisslərinə və ehtiyaclarına qarşı empatiya göstərməmək.
Reallığa uyğunsuz düşüncə tərzi və davranışlar.
Impulsiv qərarlar vermək və ya riskli davranışlar göstərmək.
Qeyri-adekvat və ya qəribə davranışlar.
Şəxsiyyət Pozğunluqlarının Diaqnostikası
Şəxsiyyət pozğunluqları adətən psixi sağlamlıq mütəxəssisləri tərəfindən diaqnoz edilir. Diaqnostik prosesdə aşağıdakılar yer alır:
Klinik Müsahibə:
Mütəxəssis xəstənin həyat təcrübələrini, düşüncələrini, hisslərini və davranışlarını qiymətləndirir.
Psixometrik Testlər:
Müxtəlif şəxsiyyət testləri və psixi sağlamlıq sorğuları xəstənin şəxsiyyət xüsusiyyətlərini qiymətləndirmək üçün istifadə edilə bilər.
Tibbi Tarix:
Mütəxəssis xəstənin tibbi tarixini nəzərdən keçirir və digər tibbi vəziyyətlərin şəxsiyyət pozğunluğuna təsir edib-etmədiyini qiymətləndirir.
Şəxsiyyət Pozğunluqlarının Müalicəsi
Şəxsiyyət pozğunluqlarının müalicəsi əsasən psixoterapiya vasitəsilə həyata keçirilir, lakin bəzi hallarda dərman müalicəsi də təyin oluna bilər. Müalicə pozğunluğun növündən və şiddətindən asılı olaraq fərdiləşdirilir.
Psixoterapiya:
Koqnitiv-Davranış Terapiyası (KDT): Şəxsiyyət pozğunluqlarının müalicəsində ən geniş yayılmış terapiya üsuludur. KDT fərdin düşüncə tərzini və davranışlarını dəyişdirməyə yönəlmişdir.
Dialektik Davranış Terapiyası (DBT): Xüsusilə sərhəd şəxsiyyət pozğunluğu kimi emosional qeyri-sabitliyi olan xəstələr üçün istifadə edilən bir üsuldur.
Psixodinamik Terapiya: Bu terapiya şəxsin keçmiş təcrübələri və emosional zədələri üzərində fokuslanaraq onun indiki davranışlarını və duyğularını anlamağa kömək edir.
Dərman Müalicəsi:
Şəxsiyyət pozğunluqlarında dərman müalicəsi birbaşa pozğunluğu müalicə etmir, lakin narahatlıq, depressiya və ya impulsiv davranışlar kimi simptomları idarə etmək üçün antidepresanlar, anksiyolitiklər və ya antipsixotiklər təyin oluna bilər.
Dəstək Qrupları və Sosial Dəstək:
Şəxsiyyət pozğunluğu olan insanlar üçün dəstək qruplarına qatılmaq və sosial dəstək almaq müalicə prosesinə müsbət təsir göstərə bilər.
Şəxsiyyət Pozğunluqlarının Qarşısının Alınması
Şəxsiyyət pozğunluqlarının qarşısını almaq üçün erkən müdaxilə və düzgün tərbiyə çox vacibdir. Uşaqlıq dövründə ailə münasibətlərinin sağlam olması, emosional dəstək və psixi sağlamlığın izlənməsi bu pozğunluqların inkişaf riskini azalda bilər.
Nəticə
Şəxsiyyət pozğunluqları fərdlərin həyatında uzunmüddətli sosial və psixoloji problemlərə səbəb olan ciddi psixi sağlamlıq pozğunluqlarıdır. Müalicə olunmadığı təqdirdə bu pozğunluqlar şəxsin gündəlik fəaliyyətlərinə və münasibətlərinə mənfi təsir göstərə bilər. Erkən diaqnoz və düzgün müalicə ilə şəxsiyyət pozğunluqları idarə oluna və fərdin həyat keyfiyyəti yaxşılaşdırıla bilər.
