Tourette Sindromunun Əsas Xüsusiyyətləri
Tiki Hərəkətləri:
Tourette sindromunun əsas əlaməti tiklərdir. Tiklər ani, qısa müddətli və qeyri-ixtiyari hərəkətlər və ya səslərdir. Tourette sindromunda həm motor (hərəkət) tikləri, həm də vokal (səsli) tiklər görülə bilər.
Təkrarlanan və Kəskin Başlanğıc:
Tiklər qəflətən başlar və təkrarlayıcı xarakter daşıyır. Fərd tikləri dayandırmağa çalışdıqda qısa müddətli rahatlıq əldə edə bilər, lakin tiklər geri qayıdar və hətta daha şiddətli ola bilər.
Beynin Funksional Fərqlilikləri:
Tourette sindromu beyindəki dopamin və serotonin kimi neyrotransmitterlərin fəaliyyətindəki dəyişikliklərlə əlaqədar ola bilər. Bu fərqliliklər tiklərin yaranmasına səbəb olan mexanizmi təsir edir.
Tiklərin Növləri
Motor Tiklər:
Sadə motor tiklər: Bunlar qısa müddətli və sadə hərəkətlərdir, məsələn, göz qırpmaq, başı silkələmək, çiyinləri dartmaq və ya üz əzələlərini qıvrımaq.
Mürəkkəb motor tiklər: Bunlar daha mürəkkəb hərəkətlərdir və müxtəlif bədən hissələrinin birgə hərəkətini əhatə edə bilər. Məsələn, sıçramaq, yerə vurmaq və ya başqalarının hərəkətlərini təqlid etmək.
Vokal Tiklər:
Sadə vokal tiklər: Bu tiklərə boğaz təmizləmək, boğazdan səs çıxarmaq, öskürmək, burun çəkmək və ya hürmək kimi səslər daxildir.
Mürəkkəb vokal tiklər: Mürəkkəb vokal tiklər daha aydın sözlər və ya ifadələr şəklində ola bilər. Bəzən bu tiklər qeyri-etik sözlərin və ya ifadələrin (koprolaliya) tələffüzü ilə xarakterizə olunur, lakin koprolaliya sindromlu insanların yalnız kiçik bir qismində müşahidə edilir.
Tourette Sindromunun Simptomları
Tourette sindromunun simptomları əsasən tiklərdən ibarətdir və bu simptomlar fərdlər arasında dəyişə bilər:
Motor Tiklər:
Göz qırpmaq, qaşqabaq tökmək, ağız qıvırmaq, başı çevirmək və ya çiyinləri silkələmək kimi sadə hərəkətlər.
Yerə vurmaq, toxunmaq və ya başqalarının hərəkətlərini təqlid etmək kimi mürəkkəb hərəkətlər.
Vokal Tiklər:
Səsli tiklər arasında boğaz təmizləmək, qısa qışqırmalar və ya heyvan səsləri çıxarmaq kimi səslər yer ala bilər.
Söyüş və ya nalayiq sözlər istifadə etmək (nadir hallarda) də vokal tiklərə daxildir.
Tiklərin Dəyişkənliyi:
Tiklər zamanla şiddətini dəyişə bilər və bəzi hallarda stress, həyəcan, yorğunluq və ya xəstəliklərlə şiddətlənə bilər. Tiklərin sayı və tezliyi də dəyişkən ola bilər.
Özünə Nəzarət və Azalma Cəhdləri:
Fərdlər bəzən tiklərini müvəqqəti olaraq idarə etməyə çalışa bilərlər, lakin bu cəhdlər adətən qısa müddətli olur və tiklər yenidən baş qaldıra bilər.
Tourette Sindromunun Səbəbləri
Tourette sindromunun dəqiq səbəbi tam bilinmir, lakin bir çox faktorun təsir etdiyi düşünülür:
Genetik Faktorlar:
Tourette sindromu genetik meyilliklə əlaqəlidir və ailə üzvlərində sindromun olma ehtimalı daha yüksəkdir. Genetik mutasiyalar beynin tiklərə səbəb olan hissələrində dəyişikliklərə yol aça bilər.
Beyin Kimyası və Funksiyası:
Beyindəki dopamin və serotonin kimi neyrotransmitterlərin fəaliyyətindəki fərqliliklər tiklərin yaranmasında mühüm rol oynayır. Tourette sindromunda beynin bazal ganglionlar adlanan bölgəsinin fəaliyyəti də dəyişə bilər.
Ətraf Mühit Faktorları:
Hamiləlik dövründə ananın sağlamlığı, doğum zamanı yaşanan problemlər və uşaqlıq dövründə infeksiyalar Tourette sindromunun yaranmasında ətraf mühit faktorları kimi göstərilir.
Tourette Sindromunun Diaqnostikası
Tourette sindromunun diaqnozu nevroloq və ya psixiatr tərəfindən aparılır. Diaqnoz üçün aşağıdakı kriteriyalar nəzərə alınır:
Tiklərin Mövcudluğu:
Xəstədə ən azı bir motor və bir vokal tik olmalıdır. Bu tiklər ardıcıl olaraq ən azı bir il ərzində davam etməlidir.
Diaqnostik Tarix:
Mütəxəssis fərdin və ailəsinin tibbi tarixini öyrənərək simptomların nə vaxt və necə başladığını araşdırır.
Beyin Görüntüləməsi:
Tiklərin səbəbini araşdırmaq və digər nevroloji pozğunluqları istisna etmək üçün bəzi hallarda beyin görüntüləmə üsulları (MRT və ya CT) istifadə edilə bilər.
Tourette Sindromunun Müalicəsi
Tourette sindromu üçün tam müalicə olmasa da, simptomların idarə edilməsi və tiklərin azaldılması üçün bir sıra müalicə üsulları mövcuddur:
Davranış Terapiyası:
Vərdişin Geri Dönməsi Təlimi (HRT): Bu terapiya, fərdi tiklər başlamadan əvvəl onlara qarşı mübarizə aparmaq üçün alternativ davranışlar öyrətməklə tiklərin tezliyini azaltmağa kömək edir.
Koqnitiv-Davranış Terapiyası (KDT): Bu terapiya fərdin tiklərə reaksiyasını idarə etməyə kömək edir və tiklərlə bağlı mənfi emosiyaların azaldılmasını hədəfləyir.
Dərman Müalicəsi:
Antipsixotiklər: Tiklərin idarə edilməsinə kömək etmək üçün bəzi hallarda antipsixotik dərmanlar istifadə edilə bilər (məsələn, haloperidol, risperidon).
Adrenergik Antaqonistlər: Stres və narahatlıqla bağlı tikləri azaltmaq üçün bəzi adrenergik antoqonistlər (məsələn, klonidin) istifadə edilir.
Dopamin Antaqonistləri: Beyində dopamin səviyyəsini tənzimləyərək tiklərin idarə edilməsinə kömək edə bilər.
Dəstək və Reabilitasiya:
Sosial dəstək və reabilitasiya proqramları xəstənin məktəb və ya iş həyatında daha yaxşı uyğunlaşmasına kömək edir. Valideynlər və müəllimlər də uşağın tiklərinə qarşı anlayışlı davranmalıdırlar.
Cərrahi Müdaxilə (Dərin Beyin Stimulyasiyası):
Şiddətli hallarda və dərman müalicəsinə cavab verməyən xəstələrdə dərin beyin stimulyasiyası (DBS) adlı cərrahi üsul istifadə edilə bilər. Bu prosedurda beyinə yerləşdirilən elektrodlar vasitəsilə tiklərin idarə olunması məqsədi ilə stimulyasiya verilir.
Tourette Sindromunun Qarşısının Alınması
Tourette sindromunun qarşısını almaq mümkün deyil, lakin simptomları idarə etmək və uşağın sosial bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçün erkən müdaxilə və müalicə vacibdir. Ailənin və cəmiyyətin dəstəyi uşağın tiklərlə yaşamağı və gündəlik həyatını davam etdirməyi öyrənməsinə kömək edə bilər.
Nəticə
Tourette sindromu nevroloji bir vəziyyətdir və əsasən tiklərlə xarakterizə olunur. Hər hansı bir müalicə ilə sindrom tamamilə aradan qaldırılmasa da, davranış terapiyası, dərman müalicəsi və sosial dəstək vasitəsilə simptomların idarə edilməsi mümkündür. Erkən diaqnoz və dəstək sistemi ilə sindromun təsirləri azaldıla bilər və xəstələr normal həyatlarına davam edə bilərlər.
