Yoğun bağırsaq xərçəngi (kolorektal xərçəng), yoğun bağırsağın (kolonun) və ya düz bağırsağın (rektumun) daxili divarından qaynaqlanan bir xərçəng növüdür. Bu xərçəng növü dünyada ən yayılmış xərçəng növlərindən biridir və ölüm hallarına görə də ən çox rast gəlinən xərçəng növlərindən biridir. Yoğun bağırsaq xərçəngi adətən poliplərin (kiçik, xərçəngönü böyümələr) xərçəngə çevrilməsi ilə başlayır.
Yoğun Bağırsaq Xərçənginin Əlamətləri
Yoğun bağırsaq xərçənginin əlamətləri erkən mərhələdə çox nəzərə çarpmaya bilər, lakin xəstəlik irəlilədikcə bəzi əlamətlər ortaya çıxa bilər. Əsas əlamətlər bunlardır:
Nəcisdə Qan: Nəcisdə qırmızı və ya tünd qara rəngdə qan izləri.
Bağırsaq Vərdişlərində Dəyişikliklər: Qəbizlik, diareya və ya nəcisin formasında dəyişiklik (nazik və ya lentvari nəcis).
Qarın Ağrısı və Kramp: Qarında və ya bağırsaq bölgəsində ağrı və kramp.
Qarın Şişkinliyi və Dolğunluq Hissi: Qazın yığılması və ya bağırsaqda tıxanıqlıq nəticəsində yaranan dolğunluq hissi.
Çəki İtirilməsi: İzahsız çəki itkisi və iştahsızlıq.
Halsızlıq və Yorğunluq: Xroniki qan itirilməsi və ya xərçəngin bədəndə yayılması səbəbindən ümumi zəiflik.
Bağırsaq Tıxanıqlığı: Xərçəng böyüyərək bağırsağın tıxanmasına səbəb ola bilər, bu da şiddətli qarın ağrısı, qusma və nəcisin keçməməsi ilə nəticələnir.
Yoğun Bağırsaq Xərçənginin Səbəbləri və Risk Faktorları
Yoğun bağırsaq xərçənginin dəqiq səbəbi tam olaraq məlum deyil, lakin bir sıra faktorlar bu xəstəliyin inkişaf riskini artıra bilər:
Yaş: Yaşla bağlı risk artar. Xəstəliyə daha çox 50 yaşdan yuxarı insanlarda rast gəlinir.
Ailə Tarixi və Genetik Yatkınlıq: Ailə üzvlərində kolorektal xərçəng və ya poliplərin tarixi olan insanlarda risk daha yüksəkdir. Lynch sindromu (irsi qeyri-polipoz kolorektal xərçəng) və ya Familial Adenomatöz Polipozis (FAP) kimi irsi sindromlar da riski artırır.
Poliplər: Yoğun bağırsaqda inkişaf edən adenomatoz poliplər xərçəngə çevrilə bilər.
İltihablı Bağırsaq Xəstəlikləri (İBH): Ülserativ kolit və Kron xəstəliyi kimi iltihablı bağırsaq xəstəlikləri olan insanlarda yoğun bağırsaq xərçəngi riski daha yüksəkdir.
Siqaret və Alkoqol İstifadəsi: Uzun müddətli siqaret çəkmək və həddindən artıq alkoqol qəbulu riski artırır.
Fiziki Aktivlik Azlığı və Obezite: Az hərəkətli həyat tərzi və artıq çəki də yoğun bağırsaq xərçəngi riskini artıran faktorlardandır.
Pəhriz: Yağlı, işlənmiş və qırmızı ətlərin çox miqdarda qəbul edilməsi, lifsiz və vitaminlərdən kasad qidalanma da riski artırır.
Şəkərli Diabet: Şəkərli diabeti olan insanlarda yoğun bağırsaq xərçəngi riski daha yüksəkdir.
Yoğun Bağırsaq Xərçənginin Diaqnozu
Yoğun bağırsaq xərçənginin diaqnozu üçün bir neçə metoddan istifadə edilir:
Kolonoskopiya: Yoğun bağırsağın daxili divarını bir boru vasitəsilə görməyə imkan verən əsas diaqnostik prosedurdur. Poliplər və ya anormal toxumalar aşkar edilərsə, biopsiya da aparıla bilər.
Sigmoidoskopiya: Yoğun bağırsağın alt hissəsinin müayinəsi üçün istifadə olunur.
Nəcisdə Gizli Qan Testi (FOBT): Nəcisdə qan izlərini aşkar etmək üçün istifadə olunur.
Qan Testləri: CEA (karsinoembriyonik antigen) kimi şiş markerləri yoğun bağırsaq xərçənginin diaqnozu və müalicə gedişatının izlənməsində istifadə edilə bilər.
Bilgisayarlı Tomoqrafiya (BT) və MRT: Xərçəngin yayılma dərəcəsini və digər orqanlara təsirini təyin etmək üçün istifadə olunur.
Genetik Testlər: Xərçəngə irsi meyilli olan insanlarda genetik mutasiyaların müəyyən edilməsi üçün istifadə edilə bilər.
Yoğun Bağırsaq Xərçənginin Müalicəsi
Yoğun bağırsaq xərçənginin müalicəsi xərçəngin mərhələsinə, şişin yerləşdiyi yerə və xəstənin ümumi sağlamlıq vəziyyətinə əsasən müəyyən edilir. Əsas müalicə üsulları aşağıdakılardır:
Cərrahi Müdaxilə:
Polipektomiya və Yerli Rezeksiyalar: Kolonoskopiya zamanı kiçik poliplərin və ya şişlərin çıxarılması.
Hemikolektomiya və ya Kolektomiya: Şişin yerləşdiyi bağırsaq hissəsinin və yaxın limfa düyünlərinin çıxarılması.
Kolostomiya və ya İleostomiya: Bağırsağın bir hissəsinin çıxarıldığı və nəcisin xaric edilməsini təmin etmək üçün qarın divarına bir açıqlıq (stoma) qoyulduğu prosedur.
Kimyaterapiya: Xərçəng hüceyrələrini öldürmək və ya böyüməsini dayandırmaq üçün dərman müalicəsi. Kimyaterapiya adətən cərrahi müdaxilə sonrası və ya əməliyyatdan əvvəl şişi kiçiltmək üçün istifadə olunur.
Radioterapiya: Şüa terapiyası adətən rektal xərçəng hallarında istifadə olunur və əməliyyatdan əvvəl və ya sonra şişin həcmini azaltmaq və ya yenidən inkişaf etməsinin qarşısını almaq üçün tətbiq edilir.
Hədəfli Terapiya: Xərçəng hüceyrələrinin böyüməsini hədəf alan dərmanlardan istifadə edən müalicə üsuludur. Bu, kimyaterapiya ilə birlikdə tətbiq oluna bilər.
İmmunoterapiya: Bədənin öz immun sistemini gücləndirərək xərçənglə mübarizə aparmağa kömək edən dərmanlarla müalicədir. Bu müalicə üsulu, xüsusilə müəyyən genetik mutasiyalar olan xəstələr üçün faydalı ola bilər.
Yoğun Bağırsaq Xərçənginin Qarşısını Alma Yolları
Müntəzəm Skrininq və Müayinələr: 50 yaşdan yuxarı insanlar və yüksək risk qrupunda olanlar üçün müntəzəm kolonoskopiya və ya digər skrininq metodları tövsiyə olunur.
Sağlam Qidalanma: Liflə zəngin qidalar, meyvə və tərəvəzlər, tam taxıllar qəbul edin və yağlı, işlənmiş və qırmızı ətlərin istehlakını məhdudlaşdırın.
Fiziki Aktivlik: Müntəzəm fiziki fəaliyyət (həftədə ən azı 150 dəqiqə) yoğun bağırsaq xərçəngi riskini azalda bilər.
Siqaret və Alkoqol İstifadəsindən Uzaq Durmaq: Bu iki faktor yoğun bağırsaq xərçəngi riskini artırır və onlardan uzaq durmaq tövsiyə olunur.
Sağlam Çəki Saxlamaq: Obezite yoğun bağırsaq xərçəngi riskini artırır, buna görə də sağlam çəki saxlamaq vacibdir.
